*شهید مطهری:

زرتشت یک موحد بود
مدعى نیستیم که دین زردشت حتماً از اصل، یک دین ثنوى بوده است و بنابراین زردشت که قطعاً مدعى پیامبرى است کاذب بوده است؛ خیر، ما چنین ادعایى نداریم. مسلمانان از صدر اول غالباً با زردشتیان به روش «اهل کتاب» عمل کرده اند؛ یعنى مدعى بوده اند که این آیین در اصل و ریشه یک دین توحیدى و آسمانى بوده است و در ادوار بعد، همچنانکه مسیحیت منحرف شد و به تثلیث گرایید آیین زردشتى به ثنویت گرایید. به همین جهت شخص زردشت نزد ما محترم است. آنچه مورد ادعاى ماست این است که دین زردشتى مقارن ظهور اسلام صددرصد ثنوى بوده و به هیچ وجه با آیین توحید سازگار نبوده است و این روش تا نیم قرن اخیر ادامه داشته است. (ص 201)

 ثنویت در دوره اسلامی
در دوره اسلامى، زردشتیان عقاید ثنوى خویش را آزادانه اظهار مى کرده و از آن دفاع مى کرده اند و با ائمه اطهار(ع) و همچنین با علما و متکلمین اسلامى صریحاً در این باره بحث و جدال مى کرده اند. در کتب حدیثى شیعه از قبیل توحید صدوق، احتجاج طبرسى، عیون اخبارالرضا و بحارالانوار این بحث و جدال ها نقل شده است، و این خود مى رساند که زردشتیان در دوره ساسانى ثنوى بوده اند و همان عقیده را در دوره اسلامى حفظ کرده و از آن دفاع مى کرده اند. (ص 237)

توحید در عبادت
آنچه در مورد زردشت محقق است این است که به توحید در عبادت دعوت مى کرده است. اهورامزدا که از نظر شخص زردشت نام خداى نادیده خالق جهان و انسان است، تنها موجودى است که شایسته پرستش است. زردشت که رسماً خود را مبعوث از جانب اهورامزدا مى خوانده است مردم را از پرستش دیوها که معمول آن زمان بوده است نهى مى کرده است. (ص 224)

توحید ذاتی نه افعالی
معمولًا بحث در اینکه آیین زردشت توحیدى است یا ثنوى، مبتنى بر این قرار داده مى شود که آیا زردشت اهورامزدا را آفریننده اهریمن مى داند و اهریمن را آفریده او، و یا آنکه اهریمن را قدیم و ازلى و در عرض اهورامزدا مى داند؟ و چنین فرض کرده اند که اگر ثابت شود که از نظر زردشت اهریمن آفریده اهورامزداست، مطلب تمام است و آیین زردشت آیین توحیدى است.
این مطلب از نظر توحید ذاتى صحیح است ولى از نظر توحید افعالى صحیح نیست، زیرا آنچه معلوم است این است که بنا بر آثار موجود و از آن جمله گاتها، چیزى که اندیشه زردشت را مانند سایر آریاییهاى قدیم سخت به خود مشغول داشته است وجود بدیهاست. از نظر زردشت، جهان موجود بر خلاف نظم معقولى است که بایست باشد؛ یک سلسله حقایق موجودند که «شر» و پلیدند و موجوداتى مقدس از قبیل اهورامزدا و یا «سپنت مئنیو» اعظم و اجل از این هستند که خلقت این شرور به آنها نسبت داده شود، پس باید موجود دیگرى فرض کرد که ذاتاً خبیث است و آفرینش اشیاء بد منتسب به اوست.
با این طرز تفکر، خواه اهریمن مخلوق اهورامزدا باشد و خواه نباشد، اساس توحید متزلزل است. (ص 229)

توحید ذاتی نه افعالی به عبارتی دیگر
اساساً ریشه ثنویت این است که بشر اشیاء را دو نوع تشخیص داده است: نوع خوب و نوع بد. براى خوبها یک مبدأ و یک ریشه قائل شده است و براى بدها مبدأ و ریشه دیگر. فاعل خیر را که داراى عالیترین صفات و کمالات مى شمرده برتر و منزه تر از این مى دانسته که در کار موجودات موذیه و ضارّه دخالت داشته باشد.
ازاین رو مخلوق بودن آنها را به وسیله اینچنین مبدئى انکار مى کرده و ناچار مبدأ دیگرى که شر محض است فرض مى کرده است؛ یعنى انکار امکان مخلوق بودن شرور به وسیله خداوند منجر به فرض مبدئى دیگر در عرض خداوند شده است.
اما اگر فرض کنیم که آن مبدأ دیگر که خالق شرور است در عرض خداوند نیست بلکه مخلوق خداوند است، هر چند وجود یک اصل قدیم قائم بالذات را در برابر خداوند انکار کرده ایم اما اصل مطلب یعنى انکار انتساب خلقت برخى موجودات که شرور نامیده مى شوند سر جاى خود باقى است. به عبارت دیگر، براى خداوند شریکى در مرتبه ذات قائل نشده ایم ولى یکى از مخلوقات او را شریک او در خالقیت قرار داده ایم. (ص 230)

تفاوت شیطان و اهریمن
ممکن است برخى  خیال کنند که اهریمن در کیش زردشتى با شیطان در دین اسلام فرقى ندارد؛ یعنى اگر اهریمن را مخلوق اهورامزدا بدانیم مساوى مى شود با شیطان که از نظر اسلام مخلوق خدا و عامل بدیهاست.
ولى این طور نیست. شیطان از نظر اسلام نقشى در آفرینش اشیاء ندارد. در اسلام خلقت هیچ چیزى به شیطان نسبت داده نمى شود. در اسلام اصلًا چنین اندیشه اى وجود ندارد که در نظام خلقت، موجودات نامطلوبى هست و مى بایست نباشد و چون هست پس از یک موجود پلید ناشى شده است. از نظر اسلام همه اشیاء با دست قدرت خداوند به وجود آمده است و هرچه آفریده خوب و نیک آفریده است: «الَّذى احْسَنَ کُلَّ شَىْءٍ خَلَقَهُ». (ص 233 ـ234)

تفاوت آتش و کعبه
مقایسه تقدیس آتش با توجه حین نماز به سمت کعبه، مقایسه غلطى است. هیچ مسلمانى هر چند عامى باشد، آنگاه که به سوى کعبه براى نماز مى ایستد در خاطرش خطور نمى کند که مى خواهد با این عمل کعبه را تعظیم و تکریم و تقدیس کند. اسلام که کعبه را قبله نماز قرار داده به این معنى نیست که مردم در حین نماز کعبه را تقدیس کنند و لهذا در ذهن هیچ مسلمانى تقدیس کعبه خطور نمى کند. از این جهت درست مثل این است که به مسلمانان مى گفتند هنگام نماز همه رو به نقطه جنوب بایستید که مفهومى جز این که در حین عبادت همه وضع واحدى داشته باشند ندارد. (ص 250 ـ 251)

ثنویت زرتشتیان
بدون شک زردشتیان مقارن ظهور اسلام و همچنین مانویان و مزدکیان ثنوى بوده اند و این ثنویت را در دوره هاى بعد از طلوع اسلام نیز حفظ کردند و در دوره اسلام با علماى مسلمین در این زمینه مباحثه مى کردند و از آن دفاع مى نمودند. تنها در نیم قرن اخیر است که زردشتیان دعوى توحید دارند و گذشته خود را یکباره انکار مى کنند.
البته از نظر ما جاى خوشوقتى است که زردشتیان خرافات ثنوى را یکباره کنار بگذارند و خداى یکتا را بپرستند، ولى لازمه خداپرستى التزام به راستى و درستى و دور افکندن تعصبات است. علیهذا شایسته نیست مردمى که دعوى خداپرستى دارند، تاریخ گذشته خود را بر خلاف آنچه بوده است جلوه دهند. (ص 201)

منبع: خدمات متقابل اسلام و ایران، شهید مرتضی مطهری، تهران، انتشارات صدرا، چاپ شانزدهم، 1370
لینک مرتبط:
هیچستان